Mariusz Astasiewicz: Zabezpieczanie zobowiązań umownych. Przewłaszczenie na zabezpieczenie.

Pod koniec ubiegłego roku przedstawiałem już Państwu problematykę bankowych form zabezpieczeń umownych. Istnieje jeszcze cały szereg zabezpieczeń przewidzianych w prawie bankowym, jak choćby bardzo popularne przewłaszczenie na zabezpieczenie, którego podstawą prawną jest art. 101 prawa bankowego.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie, to bardzo popularna forma zabezpieczeń umownych, właściwych nie tylko dla obrotu z bankami, lecz także wykorzystywanych na gruncie zwykłych stosunków cywilnych. Jakże nieobca jest ta forma, gdy bierzemy samochód na kredyt. Wówczas w umowie pojawia się klauzula, zgodnie z którą kredytobiorca przenosi na bank własność pojazdu z zastrzeżeniem, że zwrotne przeniesienie własności nastąpi po dokonaniu pełnej spłaty wierzytelności kredytowej.
Prawo bankowe stanowi wprost, że zabezpieczenie wierzytelności banku może być dokonane w drodze przeniesienia na bank przez dłużnika lub osobę trzecią, do czasu spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją, prawa własności rzeczy ruchomej lub papierów wartościowych. Można się umówić, że przedmiotem przewłaszczenia na zabezpieczenie będzie także udział w rzeczy, np. ? pojazdu, co tworzy sytuację współwłasności pomiędzy bankiem a kredytobiorcą. Wedle prawa bankowego przedmiotem przewłaszczenia mogą być tylko ruchomości lub papiery wartościowe i klauzula ta, bądź umowa przewłaszczenia może dotyczyć wyłącznie czynności bankowych. Dlatego też przedmiotem przewłaszczenia na zabezpieczenie nie mogą być wierzytelności. Zabezpieczenie banku na wierzytelnościach stanowi inną instytucję zabezpieczenia, tj. zwrotny przelew (cesja) wierzytelności.
Poza prawem bankowym funkcjonuje cywilna umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie, która nie posiada żadnej podstawy prawnej, przez co stanowi tzw. umowę nienazwaną, zawierana jest na zasadzie swobody umów. Towarzyszy najczęściej pożyczkom udzielanym nie tylko przez parabanki, co też fundusze, towarzystwa pożyczkowe, poręczeniowe. Przewłaszczenie to nie musi dotyczyć tylko ruchomości i papierów wartościowych, jak w przypadku banków, ale też choćby wierzytelności lub innych praw mogących być przedmiotem obrotu. Przed zawarciem umowy przewłaszczenia dobrze jest ustalić, czy przedmiot przewłaszczenia nie jest obciążony innym rodzajem zabezpieczenia, np. zastawem rejestrowym, czy choćby zajęciem komorniczym. Zastaw nie musi dotyczyć całej rzeczy (prawa), ale także części (udziału w rzeczy, prawie).
Zawierając umowę przewłaszczenia można zastrzec warunek rozwiązujący, np. do czasu ustanowienia innych zabezpieczeń. W sytuacji ustanowienia i przyjęcia przez wierzyciela innego zabezieczenia, umowa przewłaszczenia upada, własność rzeczy (prawa) przechodzi z powrotem na dłużnika. Z chwilą ustanowienia zabezpieczenia przyjmujący przewłaszczenie staje się właścicielem rzeczy i jest za nią odpowiedzialny.
Umowa powinna zawierać datę, miejsce zawarcia, oznaczenie stron, oznaczenie zabezpieczonej wierzytelności (ponieważ umowa ma charakter akcesoryjny i nie istniałaby bez podstawowego stosunku prawnego), określenie waluty, określenie przedmiotu zabezpieczenia i co istotne, warunki korzystania z rzeczy przewłaszczonej w okresie trwania zabezpieczenia, pobierania z niej pożytków (np. zaliczania ich na poczet spłaty długu), odpowiedzialności za utratę, zniszczenie rzeczy, może zawierać postanowienia dotyczące amortyzacji rzeczy, a także miejsce przechowywania tej rzeczy. Powinno się także zawrzeć w umowie warunki dotyczące ubezpieczenia przedmiotu, ponoszenia kosztów utrzymania, płatności podatków związanych z rzeczą, nakładów technicznych na rzecz, a na koniec warunków i sposobu zaspokojenia się wierzyciela z rzeczy objętej przewłaszczeniem i powrotu rzeczy (w tym stanu i rozliczeń) do pierwotnego właściciela. Bardzo często przewłaszczana rzecz pozostawiana jest u dotychczasowego właściciela z obowiązkiem raportowania wierzycielowi stanu rzeczy i jej utrzymania przez okres trwania umowy.
W sytuacji, w której stosunek podstawowy upadnie, pożyczka zostanie spłacona, a rzecz przewłaszczona wraca w sensie prawnym do pierwotnego właściciela, władanie rzeczą przez zaspokojonego właściciela jest bezprawne. W takim przypadku należy wytoczyć powództwo windykacyjne (o wydanie rzeczy) wraz z żądaniem zapłaty wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z rzeczy. Te same roszczenia przysługują wierzycielowi, który nie został zaspokojony, wobec dłużnika (byłego właściciela), któremu na podstawie umowy rzecz pozostawiono do użytku.